TAŞ MİNARELERİNİN GELENEKSEL YAPIM TEKNİKLERİ

Minarenin ana malzemeleri; taş, taşları yatayda ve dikeyde bağlayan metal aksam; kenet, zıvana ve dolgu malzemesi, yapıştırıcı olarak kullanılan horasan harç ve kurşundur.
imalat yapılırken su terazisi, gönye, çekiç, murç, kalem, levye, kurşun levhaları eritmek için uzun kollu kap (cezve) ve ateş yakmak için basit, mangal gibi metal ağzı açık kutu, taş aralarına harç koymak için mala kullanılır. Günümüzde ise şerit metre, matkap, kesici sprel, tüplü ocak kullanılmaktadır.
imalat, minarenin büyüklüğüne göre değişmekle birlikte, genellikle, bir taş ustası, iki taş usta yardımcısı, malzeme taşıyan üç düz işçi ve dört taş yontucu birlikteliğinde 10 kişi tarafından yapılır.
Minarede temel imalatı ve kaideden sonra yükseklik artınca minare etrafında ustanın rahatça çalışması için gövde duvarından 70-100 cm boşluk oluşturularak iskele kurulur. Minarenin çevresinde, çalışmak için kurulan iskeleden başka, dışarıdan malzeme çekmek için yük asansörü de gerekmektedir. Bu sayede taşlar daha hızlı bir şekilde yukarı taşınabilir.
Minarenin imalat aşamaları aşağıda sıralanmıştır:
şantiyeye blok halinde gelen taşlar projesine uygun olarak, şablonlar yardımıyla hazırlanır. Proje yok ise şerefe kotu, kıble yönü, giriş kapısı ve basamağın sağdan bağlayacağı hesap edilerek dengeleme yapılır. şerefe kapısı daima kıbleye açılır.

şantiyede, demir çubuk ve ona takılı ahşap vasıtasıyla büyük bir pergel oluşturulur. Bu pergel yardımıyla merkezden eşit uzaklıkta tam bir çember çerçeve oluşturulur. Minarede montaj yapılmadan önce sahada örgü denenir.
istanbul taş minarelerinde en çok yedek basamaklı örgü sistemi kullanılmıştır. Basamak, varsa yedek basamak ve aynı kottaki dış duvarların birleşmesi ile oluşan sisteme minarede “kur‟‟ denir. Kurdaki basamak ve duvarı oluşturan taşlar genellikle yekpare büyük parçalar şeklinde örgüye sokulur. Kurda basamak ve dış duvar taşları kenet vasıtasıyla yatayda bağlanır. şmalatta kullanılan suyu alınmış dövme demir kenetlerin taşa giren ağız kısmı zıvana benzeri içe doğru genişlemektedir.
Yığma yapı tekniği ile örülen minarelerde bir üst kura geçilirken zıvanalar devreye girer. Zıvanalar kurşun dökülerek taşla birleştiği noktada çıkma olmaması için yuvada diş olacak şekilde hazırlanmıştır. Zıvanalar minare duvar örgüsünde dikey ve yatay gelebilecek deprem yüküne karşı çalışmaktadır.
Dış duvar örgüsündeki taşlar derzler üst üste gelmeyecek şekilde şaşırtmalı olarak örülür. Basamaklar da dış duvara 10-15cm girecek şekilde ya da dış duvar boyunca (25-30cm) yerleştirilir.
Örgü sırasında bir üst kura geçilirken üsteki taşın alt kısmına gelecek yüzündeki yuva kısmına önce kurşun dökülerek zıvana sabitlenir. Sonra ters çevrilerek alt kurdaki taşın yuvasına girecek şekilde yerleştirilir. Attaki taşta açılan oluktan yuvaya kurşun dökülerek bağlantı tamamlanır.
Zıvanalar minare örgüsünde dikey ve yatay gelebilecek deprem yüküne karşı çalışmaktadır.

Temel çaplanmış iri moloz taşlarla dolu bir şekilde dolgusuz örülür. Kaide bölümünde ise gömlekli sistemle imalat yapılır. Gömlek ile dış duvar arası dolgu ile geçilir.

Yedekli basmak örgü sisteminde 2-3 basamakta bir, çekirdekli basamak yedek basamağın üstüne bindirilir. Bu imalat tekniği ile minarenin görünen basamakları, iki çekirdeksiz bir çekirdekli olmaktadır. Basamak yan yana örgüye sokulabileceği gibi açının büyük tutulduğu durumlarda araya dolgu malzemesi gelebilmektedir. Araya dolgu olarak tek parça taş da gelse buna 2. Yedek basamak diyemeyiz.Yedek basamaklı minare kur planında, iki parça basamak taşı arası dolgulu ve dolgusuz yapılabileceği gibi tek parça basamak taşı da kullanılabilir. Dolgu malzemesi için genellikle horasan cüruf ve taş kırığı karışımı kullanılır.

Tek parça büyük basamak taşları genellikle çapı küçük olan mescit minaresi örgüsünde kullanılmaktadır.Yedekli basamak örgüsünde bir kurda 1 adet çekirdekli ve bir adet de çekirdeksiz yedek basamak vardır. Ara bölüm malzemesi taş da olsa, harç ta olsa dolgudur. Çekirdekli basamağın yedek basamağı aynı kur ve kottaki basamaktır. Altındaki ya da üstündeki basamak ancak diğer kurun yedek basamağı olabilir.
Minare basamağı yaklaşık 90 derecelik daire dilimi şeklinde tek parça taş malzemeden oluşabilir, bu tip imalat ile çekirdekli basamak ve yedek basamak bir bütün halinde tek taş plakası içinde oluşturulmuş olur.

Çekirdekli basamak ve çekirdeksiz basamak kenet yardımıyla birleştirilir. Kenetlerin taşa saplandığı yerdeki boşluk kurşun akıtılarak doldurulur. Çekirdekli basamağa açılan yuvaya zıvana takılarak dikey bütünlük sağlanır.Minaredeki yük, basamaklar ile çekirdeğe ve yan gövde duvarlarına aktarılarak zemine kadar ulaştırılır.
şerefe kısmı imalatın en zor bölümüdür. Konsol imalatında minare duvarından şerefe taşları kademeli olarak dışarı taşırılarak örgü sağlanır. Konsolların dikeyde bastığı nokta olmadığından  yer düzlemine ters yönde bir kuvvet oluşacaktır. Bu noktada seri bir şekilde petek imalatı yapılarak kuvvet dengelenir. Petek imalatı yapılmadan yük arttırıcı şerefe korkuluğu imalatı yapılmamaktadır. şerefe Korkuluklarında plaka taşa kademeli olarak murç çekiç yardımıyla işlenerek istenen şekil verilir.
Petek kısmı içi boş olduğu için depremde en çok zarar gören yer olmuştur. Bu yüzden genellikle basamaklar yedeksiz olarak 7-8 basamak petek kısmında örülmeye devam edilir.Son basamak taşının çekirdek kısmında açılan yuvaya külah ve alemi taşıyan seren direği yerleştirilir. Birleşim noktasında yalıtım için kurşun levha, bağlantı için metal veya ahşap zıvana kullanılır.
Yine düğüm noktasında ahşabın açma yapmaması için seren başlangıcı metal elemanlarla sarılarak desteklenebilir. Külah genellikle ahşap iskelet kurularak kurşun ile kaplanır. Kurşun kaplamanın altında caminin diğer bölümlerinde yalıtım için çamur sıva kullanılırken, külah bölümünde eğimin çok olması nedeniyle keçe serimi uygulaması yapılır. Keçe, güneşte aşırı ısınan kurşun levhalar için ısı yalıtımı ve levhaların sert ahşaptan zarar görmemesi için yastık görevi yapmaktadır.

Seren direği Külah örtüsünün kurşun kaplamasının tepede birleştiği noktadaki açıklığı kapatan kurşunların rüzgarda kalkmaması için kapak görevi yapan alemin içine kadar uzanır.
Minarenin temeli toprak kotundan aşağıya düştükçe kademeli olarak genişleyerek noktasal yükün dağılarak zemine aktarılmasını sağlar.

Minare girişi kaide bölümünden olup, birinci basamak sağ taraftan başlayarak yükselmektedir.

Kaideden gövdeye geçiş, Türk Üçgenleriyle oluşturulan küp kısmında sağlanmaktadır.

Minarenin en yüksek bölümü olan gövde kısmında yedekli minare basamakları gövde duvarı ve çekirdek arasında bütünlüğü (rijitlik) sağlayan bir kiriş gibi çalışarak ve bir altındaki basamaktan da destek alarak kademe kademe yükselmektedir.

Kurların oluşturduğu tam bir dönmeyle tur oluşur. Yapıya benzettiğimizde kat diyebileceğimiz her turda aydınlatma için bir menfez açılır.

Müezzinin ezan okumak için çıktığı gövdeden kademe kademe genişleyerek konsol olarak çalışan şerefe bölümün kapısı kıbleye doğru açılır. şerefe döşeme parçaları gövdeden dışa doğru tek parça daire dilimlerinden imal edilir.

Petek kısmının daha rijit olabilmesi için gövdeden basamaklar şerefe kotundan sonra 5 adet basamak daha örülmüştür. Minarenin çatısı diyebileceğimiz külah, tamamlayıcı elemanı alem ve seren ilişkisi bu kısımlarda görülmektedir.


Bir turdaki bütün kurlar adım adım tek tek gösterilmiştir. Burda yaklaşık 90 derece oluşturacak şekilde örülen minarede bir basamağı, altındaki üç basamağın desteklediği görülmektedir.

Minareler basamak örgü sistemine göre; yedekli, yedeksiz, duvar örgü sistemine göre gömlekli, gömleksiz olarak inşa edilebilmektedir. Minare yapım sistemlerinde en zayıf örgü yedeksiz olarak inşa edilen, statik olarak en sağlıklı olan ise gömlekli ve yedekli örgü sistemiyle yapılanlardır.

Minarede; yedek basamak açısı geniş tutularak ve gömlekli minare tekniğiyle çap genişletilerek, merdiven boşluğu minimum düzeyde tutulmuştur. Bu sayede yaklaşık %80 dolulukta bir sütun diyebileceğimiz yüksek minareler inşa edilebilmiştir.


(Kıvanç Hamdi Kuşüzümü, İstanbul Minarelerinin Geleneksel Yapım Teknikleri ve Günümüzdeki Restorasyonu, Yüksek lisans tezi, 2010)